Państwowa Rada Ochrony Przyrody jest organem opiniodawczo-doradczym w zakresie ochrony przyrody, działającym przy ministrze właściwym do spraw środowiska. Określa to art. 95 pkt 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2015 poz. 1651). Rada rozpatruje problemy i wyraża opinie w sprawach ochrony przyrody na wniosek ministra właściwego ds. środowiska (którego może reprezentować np. Główny Konserwator Przyrody), z własnej inicjatywy, a także na prośbę innych organów, instytucji i osób (w tym organów innych państw – jako polski organ naukowy CITES).
Podstawą prawną funkcjonowania Rady są art. art. 8c, 61, 96 i 152 ustawy o ochronie przyrody. Art. 96, w brzmieniu obowiązującym podczas kadencji 2014-2016 (do 14.04.2016) w stanowił:
„1. Członków Państwowej Rady Ochrony Przyrody w liczbie 40 na kadencję trwającą 5 lat powołuje, w drodze zarządzenia, minister właściwy do spraw środowiska spośród działających na rzecz ochrony przyrody przedstawicieli nauki, praktyki i organizacji ekologicznych.
2. Państwowa Rada Ochrony Przyrody wybiera ze swojego grona przewodniczącego i zastępców oraz uchwala regulamin działania.
3. Do zadań Państwowej Rady Ochrony Przyrody należy w szczególności:
1) ocena realizacji ustawy;
2) opiniowanie strategii, planów i programów dotyczących ochrony przyrody;
3) ocena realizacji programu ochrony i zrównoważonego użytkowania
różnorodności biologicznej;
4) opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących ochrony przyrody;
5) przedstawianie wniosków i opinii w sprawach ochrony przyrody;
6) popularyzowanie ochrony przyrody.
4. Wydatki związane z działalnością Państwowej Rady Ochrony Przyrody są pokrywane z budżetu państwa z części, której dysponentem jest minister właściwy do spraw środowiska.”
Od 15.04.2016 dotychczasowy ust. 1 artykułu 96 został zastąpiony czterema nowymi ustępami w brzmieniu:
„1. Państwowa Rada Ochrony Przyrody liczy od 20 do 40 członków.
1a. Skład Państwowej Rady Ochrony Przyrody ustala minister właściwy do spraw środowiska.
1b. Minister właściwy do spraw środowiska powołuje członków Państwowej Rady Ochrony Przyrody spośród działających na rzecz ochrony przyrody przedstawicieli nauki, praktyki i organizacji ekologicznych.
1c. Ustanie członkostwa w Państwowej Radzie Ochrony Przyrody następuje w przypadku:
1) odwołania członka przez ministra właściwego do spraw środowiska;
2) ograniczenia albo utraty przez członka zdolności do czynności prawnych;
3) pisemnej rezygnacji członka;
4) śmierci członka.”
Zgodnie z art. 8c ust. 5 pkt 2 ustawy o ochronie przyrody przedstawiciel Rady wchodzi w skład komisji konkursowych oceniających kandydatów na dyrektorów parków narodowych.
W związku z tym, że w art. 61 ust. 1 ustawy o ochronie przyrody PROP została wskazana jako organ naukowy CITES, szereg obowiązków Rady wynika z ratyfikowanej przez Polskę Konwencji o Międzynarodowym Handlu Dzikimi Zwierzętami i Roślinami Gatunków Zagrożonych Wyginięciem, a także z Rozporządzenia Rady (WE) nr 338/97 z dnia 9 grudnia 1996 r. w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi (Dz.U. L 61 z 3.3.1997, str. 1 ze zm.) i wykonawczych rozporządzeń Komisji (WE) do tego Rozporządzenia Rady (niektóre obowiązki tego organu nakłada na PROP także art. 61 ust. 5 i 6 ustawy o ochronie przyrody). Dotyczy to przede wszystkim:
1) opiniowania wniosków o wydanie zezwoleń importowych, eksportowych i niektórych świadectw;
2) opiniowania, czy w odniesieniu do poszczególnych okazów zostały spełnione warunki pozwalające na uznanie ich za zwierzęta urodzone i wyhodowane w niewoli lub rośliny sztucznie rozmnożone;
3) opiniowania przeznaczenia okazów, w stosunku do których orzeczono przepadek;
4) monitorowania wydawanie zezwoleń na wywóz z Polski okazów z gatunków wymienionych w Aneksie B Rozporządzenia Rady nr 338/97, skali faktycznego wywozu takich okazów i wnioskowania o zastosowanie odpowiednich środków, jeśli skala importu możne stanowić zagrożenie dla tych gatunków;
5) opiniowania wniosków dotyczących zmian w aneksach do Rozporządzenia Rady nr 338/97;
6) uczestniczenia w pracach Grupy ds. Przeglądu Naukowego (organu naukowego Komisji Europejskiej w dziedzinie handlu zagrożonymi gatunkami).
Zadania obligatoryjne PROP wynikają także z ustawy z 13 października 1995 Prawo łowieckie (Dz.U. 2015 r. poz. 2168 ze zm.). Art. 5 i art. 44 ust. 1 tej ustawy zobowiązują ministra właściwego do spraw środowiska do tego, aby wydając rozporządzenia określające listę zwierząt łownych oraz okresy polowań zasięgał opinii PROP, a art. 44 ust. 3 warunkuje zasięgnięciem opinii PROP wydanie przez tego ministra zezwolenia na odstrzał lub odłów zwierzyny dla celów naukowych, edukacyjnych lub związanych z ochroną gatunków, z pominięciem okresów ochronnych.