Przyjęte 17 czerwca 2024 r. rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie odbudowy zasobów przyrodniczych (NRL) to najbardziej ambitny akt prawny w sprawie ochrony przyrody w UE w ciągu ostatnich 30 lat. Państwa członkowskie powinny jeszcze w tym roku przedstawić Komisji Europejskiej krajowe plany odbudowy zasobów przyrodniczych i rozpocząć działania, aby osiągnąć pierwsze cele do roku 2030. Z okazji rocznicy przegłosowania tego prawa Państwowa Rada Ochrony Przyrody wydała opinię, zawierającą szczegółowe rekomendacje dotyczące jego wdrażania w Polsce.
PROP obecnej kadencji w różnych opiniach wskazuje na potrzebę realnych, zdecydowanych działań na rzecz ochrony i odtwarzania naturalnych ekosystemów. W obecnym dokumencie, wydanym przez Komisję Rady ds. Ochrony Ekosystemów, PROP podkreśla, że Polska stoi obecnie przed ogromnymi wyzwaniami dotyczącymi wdrożenia NRL. Mają one nie tylko charakter finansowy, ale także, a może przede wszystkim, legislacyjny, organizacyjny, a w znacznej części także wymagający zmian świadomości i powszechnej praktyki działania.
Wskazano na potrzebę:
• szybkiego dostosowanie prawa i uruchomienie monitoringu siedlisk przyrodniczych w zakresie umożliwiającym realizację NRL;
• pilnego zgromadzenia dobrych danych, stanowiących podstawę do planowania;
• rozpoczęcia konkretnych działań ochronnych równoległe do przygotowywania planów;
• zapewnienia odpowiednich funduszy oraz mechanizmów finansowania ochrony tego, co jeszcze nie zniknęło;
• współpracy między resortami, samorządami, właścicielami prywatnymi i społeczeństwem;
• renaturyzacji lasów, wód, torfowisk i rolniczych terenów zielonych.
Wybrane szczegółowe konkluzje i rekomendacje Rady, zawarte w opinii nr PROP-KOE/2025-04 z 17 czerwca 2025 r. są następujące:
- Krajowy Plan Odbudowy Zasobów Przyrodniczych (KPOZP), który Polska ma obowiązek opracować do 1 września 2026 r., powinien być nie tylko raportem na temat stanu przyrody ale również operacyjnym dokumentem wskazującym harmonogram wdrażania i organy odpowiedzialne ze zrealizowanie poszczególnych zadań. Równocześnie, prace nad KPOZP nie powinny przesłaniać potrzeby natychmiastowego rozpoczęcia wdrażania środków odbudowy przyrody.
- Jednym ze środków odbudowy zasobów przyrodniczych może być, i powinna być, spontaniczna renaturyzacja.
- Konieczne jest natychmiastowe rozpoczęcie intensywnej pracy nad zebraniem dostępnych rozproszonych danych o rozmieszczeniu siedlisk przyrodniczych i potrzebach ich ochrony, weryfikacja poprawności tych danych oraz uzupełnienie wiedzy o występowaniu siedlisk przyrodniczych i potrzebach ich ochrony na obszarach dotychczas nie poddanych inwentaryzacji (w szczególności poza obszarami Natura 2000).
- Konieczne jest zapewnienie ciągłego, przewidywalnego finansowania monitoringu przyrody, a zakres merytoryczny prowadzonego w Polsce monitoringu zasobów przyrodniczych musi być rozbudowany m.in. o ciągły monitoring warunków wodnych w mokradłowych siedliskach przyrodniczych z użyciem sieci piezometrów, monitoring dzikich zapylaczy, monitoring motyli na użytkach zielonych, monitoring sadzenia drzew (poza lasami).
- Konieczne jest ustawowe wskazanie odbudowy zasobów przyrodniczych w lasach jako jeden z celów gospodarki leśnej. Za jeden z kluczowych środków odbudowy siedlisk przyrodniczych należy uznać wspieranie rozwoju starolasów i dojrzałych drzewostanów przez zaniechanie pozyskiwania drewna. Podstawowym wyzwaniem w lasach będzie też odbudowa właściwych warunków wodnych mokradeł śródleśnych.
- Trzeba włączyć cele NRL do krajowego Prawa wodnego. Potrzebne są procedury prawne ułatwiające Wodom Polskim nabywanie gruntów i budowli potrzebnych na cele renaturyzacji – w tym gruntów potrzebnych do prawidłowego i bezkonfliktowego funkcjonowania zrenaturyzowanej rzeki (grunty pod strefy buforowe z nieużytkowanej roślinności; grunty, które rzeka powinna móc erodować lub zalewać itp.).
- „Nisko wiszące owoce”, które w przypadku wód umożliwiłyby szybkie osiągnięcie znaczącego postępu we wdrażaniu NRL, to umożliwienie samoczynnej renaturyzacji niektórych rzek na drodze naturalnych procesów (przez zaniechanie działań utrzymaniowych podtrzymujących obecny, zły, stan) oraz rezygnacja z odbudowy barier zniszczonych przez naturalne procesy. Każda istniejąca bariera na rzekach powinna zostać oceniona pod kątem, czy jej istnienie jest nadal konieczne, czy też mogłaby być usunięta. Konieczna jest też ocena zasadności odbudowy barier zniszczonych przez wody wezbraniowe.
- Konieczne jest wprowadzenie zachęt finansowych dla właścicieli lasów prywatnych oraz jezior do dobrowolnych działań odbudowy zasobów przyrodniczych.
- Chcąc poważnie myśleć o osiągnięciu celów NRL – trzeba myśleć o znacznej intensyfikacji wdrażania w rolnictwie środków na rzecz przyrody, zarówno względem areału wdrażania, jak i form tych środków. Wstępnie wydaje się, że do osiągnięcia celów NRL potrzebne będą – oprócz obecnie stosowanych – instrumenty, które skutecznie zapewnią zwiększone występowanie w przestrzeni rolniczej terenów podmokłych i zabagnionych (zarówno nieużytków, jak i podmokłych terenów użytkowanych rolniczo), w tym stref buforowych wzdłuż rzek; jak również instrumenty zapewniające ograniczenie stosowania pestycydów do niezbędnego minimum.
- Konieczne jest zarezerwowanie w planach ogólnych przestrzeni niezbędnej do odbudowy przyrody. Przestrzeń ta powinna zostać desygnowana jako „strefa otwarta” bez możliwości zabudowy.
- Mokradła to kluczowy element odbudowy zasobów przyrodniczych – w lasach, rolnictwie, miastach. Ich odbudowa łączy wszystkie sektory. Osiągniecie celów NRL dotyczących ochrony mokradeł wymaga – na szeroką skalę – odtworzenia odpowiednich warunków wodnych.
Opinia PROP-KOE to wytyczne dla rządu (MKiŚ i MRiRW), samorządów, Lasów Państwowych i Wód Polskich, podkreślające, że chronić przyrodę trzeba już teraz. Opóźnienia mogą skutkować nieodwracalną utratą ekosystemów, które należy chronić na podstawie NRL.
Cała opinia PROP-KOE jest dostępna na stronie internetowej Rady, pod adresem https://prop.gov.pl/wp-content/uploads/2025/06/PROP-KOE-25-04_NRL.pdf.